W części dotyczącej upadłości konsumenckiej, ustawa prawo upadłościowe posługuje się kilkukrotnie nieostrymi pojęciami względów słuszności oraz względów humanitarnych. Co ciekawe, pojęcia te nie zostały zdefiniowane w przepisach prawa upadłościowego, przez co stanowią tzw. klauzule generalne umożliwiające sądom wydanie orzeczeń uwzględniających indywidualną sytuację konsumenta. Jednocześnie, brak jednoznacznej definicji względów słuszności oraz względów humanitarnych gwarantuje możliwość oddłużenia tych konsumentów, względem których zachodzą przesłanki negatywne wyłączające możliwość efektywnego prowadzenia postępowania upadłościowego. Innymi słowy, to właśnie sposobność brania pod uwagę względów humanitarnych oraz względów słuszności „ratuje” z pozoru beznadziejne sytuacje.
Przede wszystkim, postępowanie upadłościowe prowadzone wobec konsumenta zakłada trzy warianty oddłużania tj.: ustalenie planu spłaty wierzycieli – określającego warunki spłaty wierzycieli, umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty oraz warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty. Skorzystanie z którejkolwiek z powyższych ścieżek oddłużania będzie niemożliwe, jeżeli upadły konsument doprowadził do swojej niewypłacalności lub w sposób istotny i celowy zwiększył jej stopień. Ponadto, niemożliwe będzie oddłużenie konsumenta, wobec którego w ciągu 10 lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań. W praktyce oznacza to, że niemożliwe będzie efektywne przeprowadzenie postępowania upadłościowego w przypadku konsumentów spełniających jedną z powyższych przesłanek. Nie oznacza to jednak, że oddłużenie takiego konsumenta w drodze postępowania upadłościowego jest całkowicie niemożliwe. To właśnie w tym momencie z pomocą przychodzi pojęcie względów humanitarnych oraz względów słuszności, które powinien wziąć pod uwagę sąd zanim wyda postanowienie względem tego konsumenta.
Jak należy rozumieć względy humanitarne i względy słuszności?
Ustawodawca rozróżnia pojęcie względów humanitarnych od względów słuszności. W doktrynie podkreśla się, że względy słuszności zachodzą gdy przeprowadzenie postępowania upadłościowego będzie miało pozytywny wpływ na stosunki społeczne dłużnika (P. Filipiak [w:] Upadłość konsumencka. Komentarz, red. A. Hrycaj, Warszawa 2020, art. 491_14(a).
Jednocześnie, względy słuszności stanowią ogólną ocenę czy oddłużenie danego konsumenta będzie wpisywało się w pojęcie zasad współżycia społecznego.
Z kolei względy humanitarne odnoszą się do indywidualnej sytuacji życiowej dłużnika i – w odróżnieniu do względów słuszności – są oceniane wyłącznie z jego perspektywy. Badaniu podlega zatem sytuacja osobista i bytowa dłużnika oraz widoki na poprawę jego sytuacji materialnej. Zadaniem sądu jest ustalenie czy sytuacja egzystencjalna dłużnika wystarczająco uzasadnia wydanie zgody na oddłużenie. Przyjmuje się zatem, że takie okoliczności jak np. przedłużająca się niezdolność do pracy czy regularne zajmowanie większości wynagrodzenia w wyniku prowadzonych postępowań egzekucyjnych, mogą stanowić podstawę do powołania się przez sąd na względy humanitarne.
Przykłady powołania się przez sąd na względy słuszności lub względy humanitarne
Orzeczeniem z dnia 13 stycznia 2023 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy (w sprawie o sygn. akt: VIII Gz 248/22) ustalił, że okoliczność samotnego wychowywania dziecka oraz problemy zdrowotne upadłego są wystarczającymi przesłankami przemawiającymi za powołaniem się na względy humanitarne w postępowaniu upadłościowym. Jednocześnie, Sąd Okręgowy przy okazji powyższego orzeczenia wskazał, że pozostawienie upadłemu sztywnej kwoty odpowiadającej wskaźnikowi minimum socjalnego (zgodnie z raportem Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w pierwszym kwartale 2024 r. kwota minimum socjalnego dla jednoosobowego gospodarstwa domowego wyniosła 1773,44 zł) nie może być uznane za słuszne, jeżeli nie uwzględniono indywidualnej sytuacji życiowej i zdrowotnej upadłego. Z drugiej strony, ten sam Sąd Okręgowy, orzeczeniem z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie o sygn. akt: VIII Gz 84/18 uznał, że rozpad małżeństwa oraz choroba alkoholowa nie mogą stanowić wyczerpujących przesłanek do powołania się na względy słuszności bądź względy humanitarne, jeżeli upadły świadomie zaciągał nowe zobowiązania stanowiące przedmiot wniosku o ogłoszenie upadłości. Przytoczone orzecznictwo potwierdza, że względy humanitarne oraz względy słuszności stanowią pojęcia szerokie i rozumiane są przez orzecznictwo różnorodnie. Dlatego, tak ważnym jest, aby już przy okazji składania wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej wskazać wszystkie okoliczności życiowe (w tym sytuację materialną i zdrowotną), które doprowadziły do złożenia przedmiotowego wniosku.
Ponadto, powołanie się na te względy humanitarne oraz względy słuszności zamyka możliwość umorzenia postępowania wtedy, kiedy upadły nie wywiązuje się prawidłowo z ciążących na nim obowiązków w postępowaniu upadłościowym. Mowa tu o sytuacjach, w których upadły nie wydał syndykowi całego majątku lub niezbędnych dokumentów na zasadach określonych w art. 49110 p.u., w związku z czym powstaje przesłanka do umorzenia postępowania upadłościowego. Wykazanie przez upadłego, że – niezależnie od zawinionych przez niego uchybień – przeprowadzenie postępowania upadłościowego jest uzasadnione względami słuszności bądź humanitarnymi, będzie równoznaczne z koniecznością dalszego prowadzenia przez sąd postępowania.
Rozalia Przywara, Konrad Forysiak
